Wrocławscy nobliści

Wrocław może się poszczycić największą liczbą noblistów spośród wszystkich miast w Polsce. Nie wszyscy mieszkańcy wiedzą, że aż 10 laureatów tej prestiżowej nagrody z różnych dziedzin nauki uczyło się, studiowało lub pracowało we Wrocławiu.

Wśród "wrocławskich Nobli" są dwie nagrody literackie, po trzy z fizyki i chemii oraz po jednej z medycyny i ekonomii. Nie ma nagrody z matematyki (choć wśród laureatów jest dwóch matematyków). Dlaczego? Dowiecie się z artykułu Nobel nie dla matematyków. Niestety nie ma wśród wrocławskich noblistów nikogo narodowości polskiej. Wrocław ciągle czeka na swojego pierwszego polskiego Nobla. Najpoważniejszym kandydatem do tego tytułu jest poeta - Tadeusz Różewicz.

Theodor Mommsen (ur. 1817 w Garding w północnych Niemczech, zm. 1903 w Charlottenburgu, obecnie dzielnicy Berlina) - prawnik, specjalista w zakresie prawa rzymskiego, historyk, jeden z największych pisarzy historycznych XIX wieku, poeta. Profesor prawa na Uniwersytetach w Lipsku, Zurychu i Wrocławiu oraz historii starożytnej na Uniwersytecie w Berlinie. Nobel literacki 1902 za Historię Rzymu - dzieło wyróżniające się żywym stylem i śmiałym spojrzeniem na procesy historyczne. Kilkakrotnie tłumaczone na język polski.

Phillip Lénárd (ur. 1862 w węgierskim Pozsony/Pressburgu, dziś jest to Bratysława na Słowacji, zm. 1947 w Messelhausen koło Würzburga) – fizyk, profesor uniwersytetów w Bonn, Wrocławiu, Kilonii i Heidelbergu. Zapoczątkował badania nad przenikaniem elektronów przez materię. Nobel w dziedzinie fizyki 1905 za prace nad promieniowaniem katodowym. Wyznawał poglądy antysemickie i faszystowskie, był fanatycznym nacjonalistą, współpracował z reżimem Hitlera, m.in. uczestniczył w badaniach nad niemiecką bombą atomową. Wprowadził termin "fizyka aryjska".

Eduard Buchner (ur. 1860 w Monachium, zm. 1917 w Focsanii w Rumunii) – chemik, profesor uniwersytetów w Monachium, Kilonii, Tybindze, Berlinie, Wrocławiu i Würzburgu. Badał związki cykliczne, m.in. odkrył pirazol stosowany w produkcji leków, barwników i pestycydów, wydzielił enzymy - inwertazę, zymazę, laktazę. Wyjaśnił mechanizm fermentacji alkoholowej. Nobel w dziedzinie chemii 1907 za odkrycie procesów fermentacyjnych bez udziału żywych komórek.

Paul Ehrlich (ur. 1854 w Strzelinie, zm. 1915 w Bad Homburg koło Frankfurtu nad Menem) – chemik i bakteriolog. Profesor uniwersytetów w Lipsku, Berlinie, Frankfurcie nad Menem i Getyndze. Wynalazca salwarsanu – leku przeciwko kile stosowanego przed wynalezieniem antybiotyków. Zajmował się badaniami krwi, m.in. wyodrębnił limfocyty. Jest twórcą nowoczesnej chemioterapii. Nobel w dziedzinie fizjologii i medycyny 1908 za badania z zakresu immunologii. Jego podobizna widniała na niemieckim banknocie o nominale 200 marek. We Wrocławiu uczęszczał do gimnazjum oraz ukończył studia uniwersyteckie na wydziale medycyny. W szkole był zawsze uważany za miernego ucznia, aż błysnął wypracowaniem maturalnym na temat Życie jest snem, w którym napisał, że sen to rodzaj fosforescencji mózgu w procesie utleniania. Był chorobliwie roztargniony, co stało się źródłem wielu anegdot.

Gerhart Hauptmann (ur. 1862 w Bad Salzbrunn, obecnie Szczawno-Zdrój - dzielnica Wałbrzycha, zm. 1946 w Jagniątkowie, obecnie dzielnica Jeleniej Góry) – dramaturg i powieściopisarz, przedstawiciel nurtu naturalistycznego w teatrze. Nobel literacki 1912 za całokształt twórczości. Najważniejsze dzieła to: Tkacze (Die Weber, później wydane także w dialekcie śląskim jako De Waber - dramat opowiadający o powstaniu tkaczy z Gór Sowich w 1844 roku), Wniebowzięcie Hanusi i Futro bobrowe. We Wrocławiu Hauptmann uczęszczał do szkoły realnej (późniejsze Technikum Odzieżowe na pl. Teatralnym), ale nie lubił się uczyć i przerwał edukację w wieku 15 lat. Po trzech latach dokończył szkołę i rozpoczął studia rzeźbiarskie. We Wrocławiu odbyły się również obchody jego 80. urodzin w 1942 roku.

Fritz Haber (ur. 1868 we Wrocławiu, zm. 1934 w Bazylei) – chemik, studiował na uniwersytetach we Wrocławiu, Heidelbergu i Berlinie. Był profesorem uniwersytetów w Zurychu, Jenie, Karlsruhe i Berlinie. Nobel w dziedzinie chemii 1918 za opracowanie metody syntezy amoniaku, umożliwiającej produkcję nawozów sztucznych, co stało się podwaliną nowej gałęzi przemysłu. Był jednym z organizatorów produkcji i zastosowania gazów bojowych przez armię niemiecką podczas I wojny światowej (co doprowadziło do samobójstwa jego żonę). W latach 20. XX wieku opracował metody produkcji Cyklonu B przewidzianego jako środek do dezynfekcji. Podczas II wojny światowej (już po śmieci Habera) hitlerowcy zastosowali ten gaz w komorach obozów koncentracyjnych, gdzie wielu krewnych Habera zostało zamordowanych za pomocą jego wynalazku.

Friedrich Bergius (ur. 1884 w Złotnikach, obecnie dzielnica Wrocławia, zm. 1949 w Buenos Aires) – chemik, profesor uniwersytetów w Berlinie, Karlsruhe, Hanowerze, Essen i Heidelbergu. Opracował metody scukrzania drewna oraz otrzymywania fenolu i glikolu. Nobel w dziedzinie chemii 1931 za odkrycie i badanie chemicznych metod wysokociśnieniowych (m.in. uwodornianie węgla do węglowodorów ciekłych, czyli stworzenie benzyny syntetycznej). Jego dziadek był we Wrocławiu profesorem ekonomii, a ojciec właścicielem fabryki chemicznej w Złotnikach. Sam Bergius ukończył tu szkołę i studia uniwersyteckie. Prace nad doktoratem prowadził we Wrocławiu i w Lipsku.

W 2002 roku podczas inauguracji roku akademickiego na Wydziale Chemicznym Politechniki Wrocławskiej (gmach A2 przy ul. Łukasiewicza 2) odsłonięto tablicę poświęconą niemieckiemu chemikowi-nobliście. Ufundowały ją Zakłady Chemiczne "Złotniki" SA, które powstały w miejscu przedwojennej fabryki rodziny Bergiusów.

Otto Stern (ur. 1888 w Żorach na Górnym Śląsku, zm. 1969 w Berkeley) – fizyk i chemik. Od 1892 mieszkał z rodziną we Wrocławiu. Tu ukończył gimnazjum św. Jana i podjął studia uniwersyteckie z chemii, które kontynuował we Freiburgu i Monachium. Doktoryzował się we Wrocławiu. Profesor uniwersytetów we Wrocławiu, Pradze, Zurychu, Frankfurcie nad Menem, Rostocku, Hamburgu oraz w Pittsburgu w USA i Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Nobel w dziedzinie fizyki 1943 za wkład w rozwój metody wiązki molekularnej i odkrycie momentu magnetycznego protonu.

W 1998 roku podczas sesji wyjazdowej zjazdu Polskiego Towarzystwa Fizycznego na ścianie frontowej urzędu miejskiego w Żorach odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą Sternowi (patrz zdjęcie powyżej - kliknięcie powoduje jego powiększenie w osobnym oknie).

Max Born (ur. 1882 we Wrocławiu, zm. 1970 w Getyndze) – matematyk i fizyk, znany aforysta. Mimo ogromnego wpływu jego prac na rozwój fizyki jądrowej, z powodu przekonań moralnych nigdy nie wziął udziału w pracach nad bronią atomową (był  jedynym ze znanych fizyków, który odmówił udziału w projekcie Manhattan). Wychował się we Wrocławiu, gdzie jego ojciec był profesorem fizjologii na Uniwersytecie. Tu ukończył gimnazjum im. Króla Wilhelma oraz studia, które kontynuował też w Heidelbergu i Zurychu. Profesor uniwersytetów w Getyndze, Chicago, Frankfurcie nad Menem, Cambridge i Edynburgu. Nobel w dziedzinie fizyki 1954 za sformułowanie interpretacji kwadratu funkcji falowej w równaniu Schrödingera jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki.

Born jest jedynym wrocławskim noblistą, któremu miasto poświęciło ulicę lub plac. Stało się to dopiero w 1991 roku. Wcześniej Niemcy nie chcieli go w żaden sposób uhonorować, bo był Żydem, a Polacy zapewne dlatego, że był Niemcem. Na zdjęciu powyżej widnieje tablica upamiętniająca miejsce urodzin Maxa Borna we Wrocławiu (kliknięcie powoduje powiększenie zdjęcia w osobnym oknie). Tekst na tablicy w języku polskim, niemieckim i angielskim głosi: W tym domu urodził się Max Born (1882-1970), wybitny fizyk, znany z podstawowych badań w dziedzinie mechaniki kwantowej, laureat nagrody Nobla w 1954 roku. Tablicę odsłonił w 2002 roku Gustav Born - syn Noblisty, emerytowany profesor Uniwersytetu w Londynie (ciekawostką jest, że jego córką i wnuczką Maxa Borna jest amerykańska piosenkarka i aktorka Olivia Newton-John - m.in. partnerka Johna Travolty z musicalu Grease). W budynky przy pl. Wolności 4 znajduje się obecnie siedziba firmy Incom - dystrybutora urządzeń komputerowych. Staraniem jej prezesa od 2008 roku najlepszym doktorantom z wrocławskiego środowiska naukowego przyznawane jest stypendium Maxa Borna. Więcej o tej nagrodzie przeczytasz w tekście Stypendium Borna dla Jeża.

Reinhard Selten (ur. 1930 we Wrocławiu) - matematyk i ekonomista, twórca ekonomii eksperymentalnej, profesor uniwersytetów we Frankfurcie nad Menem, Berkeley w Kalifornii, Berlinie, Bielefeld i Bonn. W 1996 roku nadano mu tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Nobel w dziedzinie ekonomii 1994 za osiągnięcia z teorii gier (wspólnie z matematykiem amerykańskim Johnem Nashem), dokładniej za badania nad stanem równowagi w grach niezespołowych, znajdującą zastosowanie w analizie ekonomicznej, w badaniach nad organizacją przemysłu, monopoli oraz w przewidywaniu przez rynki finansowe możliwego postępowania banku centralnego. Jest propagatorem idei języka międzynarodowego i popularyzatorem Esperanto.

Czy potrafisz odpowiedzieć na poniższe pytania? Na autorów poprawnych odpowiedzi czekają nagrody-niespodzianki. Prosimy wpisywać je w komentarzach do tekstu.

• Gdzie znajduje się dawny dom Maxa Borna z pamiątkową tablicą?
• Gdzie znajduje się plac Maxa Borna i co tam się obecnie mieści?
• Jaką nazwę nosił plac Borna przed 1991 rokiem i co się tam znajdowało?
• Co mieści się obecnie w domu Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie?
• Gdzie mieściły się przed wojną gimnazja św. Jana i Króla Wilhelma? Co tam jest obecnie?