Nazwy jednostek czasu

Skąd się wzięły nazwy jednostek czasu? Nazwy naukowe pochodzą najczęściej z łaciny, ale te używane potocznie są rdzennie polskie. Ustalenie pochodzenia niektórych z nich jest łatwe, innych - wymaga iście detektywistycznych dociekań. Niekiedy ogarnia nas zdumienie, że łatwo widoczne pokrewieństwo słów dotychczas uchodziło naszej uwadze.

Etymologia to nauka o pochodzeniu i dawnym, pierwotnym (naukowo mówi się prymarnym), czyli prawdziwym, znaczeniu wyrazów. Pochodzi od greckich słów etymon - prawda i logos - nauka. Studiowanie słownika etymologicznego to zajęcie niezwykle ciekawe i pożyteczne. Poznanie dawnego znaczenia wyrazów nie tylko umożliwia zrozumienie, dlaczego akurat taki okres wybrano na jednostkę czasu, ale i pomaga wytłumaczyć wiele utartych, lecz nie zawsze zupełnie jasnych zwrotów i wyrażeń. Zbadajmy więc etymologię jednostek czasu.

Z greki przyrząd do pomiaru czasu nazywa się chronometr (od chronos = czas i metron = miara). Dziś tak nazywa się dawne, bardzo dokładne instrumenty do pomiaru czasu. Pierwsza polska nazwa zegara to właśnie czasomierz, czyli przyrząd mierzący czas. Nazwa zegar pochodzi z języka hebrajskiego. ???

Po angielsku pierwsze zegary nazywały się timer = miernik czasu. Nazwa clock jest onomatopeją (wyrazem dźwiękonaśladowczym) i pojawiła się wraz z tykającymi zegarami mechanicznymi. Zegary słoneczne nazywały się sundial = słoneczne tarcze. Natomiast zegarek na rękę nazywa się watch = patrzeć, bo często się na niego spogląda. Po niemiecku, rosyjsku, ukraińsku, francusku i włosku słowo zegar pochodzi od wyrazu godzina (bo to przyrząd odmierzający godziny), np. włoskie ora i orologio (czytaj: ora i orolodżio) lub rosyjskie час i часы (czytaj: czas i czas'y).

Ciekawe jest pochodzenie samego słowa czas, które w starosłowiańskim oznaczało trwanie. Po bułgarsku zegarek to czasownik, podczas gdy nasz czasownik oznacza czynność lub akcję, czyli coś, co zajmuje pewien czas, trwa w czasie. Starosłowiańskie słowo czas oznaczało też okres dobrej pogody, co pozostało w czeskim poczasi i słowackim poczasie. Podobnie zbudowane jest polskie słowo pogoda, jednak zamiast czas występuje w nim god - czyli prasłowiański okres czasu, a także święto.

• sekunda - pochodzi od łacińskiego secunda = druga, następna, a dokładniej od dawnej pełnej nazwy tej jednostki pars minuta secunda, tj. część mała druga (pierwszą małą częścią godziny była minuta, a drugą z kolei jednostką - sekunda),
• minuta - pochodzi od łacińskiego minuta = mała, a dokładniej od dawnej pełnej nazwy tej jednostki pars minuta prima, tj. część mała pierwsza (godziny),
• kwadrans - czwarta część godziny, pochodzi od łacińskiego quadrans = czwarta część całości,
• godzina (czeskie i słowackie hodina, ukraińskie година, białoruskie гадзіна) ma ten sam źródłosłów, co rosyjskie год (czytaj: god) i południowosłowiańskie godina oznaczające rok; w dawnej słowiańszczyźnie słowo god oznaczało odcinek czasu albo jakiś specjalny czas (stąd mamy dziś słowa zgoda, godzić się oraz określenia złote gody i okres godowy). Po rosyjsku i bułgarsku godzina to час (czytaj: czas). W wielu językach słowo godzina pochodzi od łacińskiego hora: po włosku, węgiersku, rumuńsku i grecku ora, po portugalsku i hiszpańsku hora, po francusku heure, po angielsku hour (w każdym z tych języków początkowe "h" jest dziś nieme), a po niemiecku Uhr (w znaczeniu punktu na osi czasu, jak angielskie o'clock).

W starożytności godziny poświęcone były poszczególnym bóstwom, co prawdopodobnie miało związek z kolejnością ukazywania się na niebie poświęconych im ciał niebieskich, których znano wówczas 7. Okresy dnia i nocy dzielone były na 6 części (zatem godzina dzienna nie była równa nocnej). Pierwsza godzina pierwszego dnia tygodnia następowała ze wschodem Słońca i była poświęcona Słońcu. Patronami kolejnych godzin byli kolejno: Wenus, Merkury, Księżyc, Saturn, Jowisz i Mars (jest to inna kolejność niż w nazwach dni tygodnia opisanych poniżej). Ponieważ "planet" było 7 (nie wiedziano jeszcze wtedy, że Słońce jest gwiazdą, a Księżyc satelitą) i patronowały cyklicznie kolejnym godzinom, a tydzień miał 7 dni po 12 godzin, po 7·12 = 84 godzinach kończył się pełny obieg planet, ostatniej godzinie tygodnia patronował Mars i nowy tydzień zaczynał się znowu pod patronatem Słońca. Po wprowadzeniu zegarów zniknęły godziny planetarne, zaczęto je po prostu numerować.

Prosty lud na wsiach nie był wyposażony w zegary. Pierwszymi powszechnie stosowanymi jednostkami były okresy, w których recytowano jakiś tekst, najczęściej modlitwę. Robiono to zazwyczaj mechanicznie, w jednakowym tempie. Mówiło się np. włożyć coś do pieca na trzy zdrowaśki, tj. na czas trzykrotnego powtórzenia modlitwy "Zdrowaś Mario".

Sama nazwa kalendarz pochodzi od łacińskiego słowa calendarium oznaczającego księgę rachunkową. Rzymianie przyjmowali pierwszy dzień każdego miesiąca (zwany calendae) za termin płacenia odsetek.

• doba - słowo to występuje w niewielu językach, np. ukraińskie доба; oznaczało pierwotnie "coś właściwego" (stąd przymiotnik dobry!), później tylko właściwy czas, porę; rosyjski odpowiednik, сутки (czytaj: sutki) pochodzi od słowa t'kat' (= "[do]tykać"), czyli oznacza styk (dnia z nocą);
• dzień - pochodzi od "dziać się", to okres, w którym jesteśmy aktywni, działamy,
• noc - pochodzi od prasłowiańskiego noktь, a ten od praindoeuropejskiego nók^uts,brzmi podobnie w niemal wszystkich językach europejskich,
• tydzień - okres od niedzieli do niedzieli, odmierzany kolejnymi niedzielami, pochodzi od określenia niedzieli jako "ten dzień",
• kwadra - czwarta część miesiąca (dokładnie czwarta część okresu obiegu Księżyca wokół Ziemi), pochodzi od łacińskiego quadrans = czwarta część całości,
• miesiąc - to staropolska nazwa Księżyca; jest to w przybliżeniu czas, w którym Księżyc obiega Ziemię i wraca „na swoje miejsce” wśród gwiazd,
• kwartał - czwarta część roku kalendarzowego, od łacińskiego quarto = cztery,
• trymestr - okres obejmujący trzy miesiące, pochodzi od łacińskiego trimestris, które z kolei pochodzi od tri = trzy i mensis = miesiąc,
• semestr - okres sześciu miesięcy, z łacińskiego semestris, które z kolei pochodzi od sex = sześć i mensis = miesiąc,
• półrocze - połowa roku,
• rok - pochodzi od prasłowiańskiego rokъ oznaczającego czas orzeczony, nazwany, a dalej od słowa rzec - nazwać (związek ten widać w odmianie urok - urzec, wyrok - wyrzec),
• dekada - dziesięć lat (rzadziej 10 miesięcy, tygodni lub dni), pochodzi od greckiego déka = 10,
• wiek - stulecie, pierwotne znaczenie, to okres ludzkiego życia, a więc nieokreślony, ale dość długi okres czasu (słowo wieczny oznaczało do końca życia, czyli właściwie na zawsze), potem zaczęto tak określać czas, w którym dokonuje się pełna wymiana pokoleniowa, tj. ok. 30 lat (np. ok. X wieku pokój wieczysty oznaczał pokój zawarty na 30 lat, ewentualne wojny mogło prowadzić dopiero następne pokolenie),
• milenium albo millenium - tysiąclecie, pochodzi od łacińskiego mille = tysiąc, anno = rok,
• era - okres mierzenia czasu, słowo łacińskie, prawdopodobnie oznaczające pierwotnie miejsce, gdzie wykonywano rachunki; najstarsze znane użycie jako jednostki czasu pochodzi z V wieku z Hiszpanii (gdzie z nieznanych przyczyn za początek ery uznano 38 r. p.n.e).

Ciekawe jest też pochodzenie liczby mnogiej od wyrazu rok. Dlaczego nie mówimy "roki", lecz "lata"? W dawnych czasach, gdy wśród zwykłych, niewykształconych ludzi kalendarz nie był w powszechnym użyciu, rok był czasem od lata do lata, podobnie jak tydzień był okresem od niedzieli do niedzieli. Mówiono wtedy za dwie niedziele, tj. za dwa tygodnie, i podobnie za dwa lata, tj. za dwa okresy roczne. Forma "roki" pozostała do dziś w wyrażeniu "roki sądowe", tj. obrady sądu poza swoją stałą siedzibą - dawniej "roki" oznaczały czas pracy (orzekania) sądu.

Kiedy w I w. n.e. Rzymianie przyjęli podział na tygodnie, dostosowali go do swojego systemu wierzeń religijnych. Każdy dzień poświęcony był jednej z siedmiu znanych wówczas planet, czczonych jako bóstwa na niebie. Niedziela (od Konstantyna Wielkiego dzień ustawowo wolny od pracy) poświęcona była Słońcu, a dalsze dni Księżycowi, Marsowi, Merkuremu, Jowiszowi, Wenus i Saturnowi. Idea ta znalazła odzwierciedlenie w nazwach nadanych poszczególnym dniom tygodnia. Po łacinie były to:

Lunae dies - dzień Luny (Luna to grecka bogini Księżyca)
Martis dies - dzień Marsa
Mercurii dies - dzień Merkurego
Jovis dies - dzień Jowisza
Veneris dies - dzień Wenery (Wenus)
Saturni dies - dzień Saturna
dies Solis - dzień Słońca

W czasach chrześcijańskich w łacinie wprowadzono odliczebnikowe nazwy dni powszednich i biblijne nazwy soboty i niedzieli (widać, że tydzień zaczynał się niedzielą):

feria secunda - dosłownie drugi targ, tzn. dzień targowy (roboczy) drugi w tygodniu = poniedziałek
feria tertia - wtorek
feria quarta - środa
feria quinta - czwartek
feria sexta - piątek
Sabbati dies - dzień szabatu (od babilońskiego szabbatan i hebrajskiego šabbát = dzień zabroniony, zakazany, nie można wtedy pracować i załatwiać interesów, bo nic się nie uda, dziś to dzień wolny od pracy)
Dies Domenica - dzień pański (dzień Boga)

Zwyczaj ten zachował się w wielu językach do dnia dzisiejszego. Na przykład w języku portugalskim mamy:

segunda-feira - drugi targ (drugi dzień roboczy tygodnia) - poniedziałek
terça-feira - trzeci targ - wtorek
quarta-feira - czwarty targ - środa
quinta-feira - piąty targ - czwartek
sexta-feira - szósty targ - piątek
sábado - dzień szabatu
domingo - dzień pański

Podobnie jest też w greckim:
δευτέρα - od δεύτερος (czyt. deuteros) = drugi - poniedziałek
τρίτη - od τρίτος (czyt. tritos) = trzeci - wtorek
τετάρτη - od τετάρτος (czyt. tetartos) = czwarty - środa
πέμπτη - od πέντος (czyt. pentos) = piąty - czwartek
παρασκευή (czyt. paraskewi) = przygotowanie, nazwa nawiązuje do tradycji biblijnej, w której piątek był dniem przygotowania do Paschy, wypadającej w sobotę
σάββατο - dzień szabatu
κυριακή - od κύριακος (czyt. kiriakos) = pański - dzień boski.

W języku polskim i innych językach słowiańskich tylko sobota i niedziela to nazwy nieodliczebnikowe. Wszystkie są zresztą bardzo podobne do nazw polskich. Widać, że słowiański tydzień nie zaczynał się, tylko kończył niedzielą.

poniedziałek - następuje po niedzieli,
wtorek - drugi (czyli wtóry) dzień tygodnia (po niedzieli)
środa - środkowy dzień tygodnia (o ile pierwszym jest niedziela - tak było pierwotnie!)
czwartek - czwarty dzień tygodnia
piątek - piąty dzień tygodnia
sobota - dzień szabatu
niedziela - dzień odpoczynku, pochodzi od "nie" i "dziełać", bo wtedy "nie działamy", czyli nie pracujemy

Jedyna różnica występuje w języku rosyjskim, gdzie niedziela to воскресенье = wskrzeszenie, zmartwychwstanie.

Jednak stare nazwy łacińskie zachowały się do dziś w wielu językach zachodnioeuropejskich, np.:
włoskim: lunedì, martedì, mercoledì, giovedì, venerdì, sabato, domenica,
hiszpańskim: lunes, martes, miércoles, jueves, viernes, sábado, domingo,
francuskim: lundi, mardi, mercredi, jeudi, vendredi, samedi, dimanche
i innych.

W części języków germańskich nazwy dni tygodnia zachowały imiona bogów teutońskich. Były to jednak odpowiedniki bóstw rzymskich patronujących tym samym dniom: Moon - Księżyc, Tyr (także Tiu, Tue, Tyw) - bóg wojny - odpowiednik Marsa, Wodan - bóg mądrości i poezji - odpowiednik Merkurego, Thor - bóg burzy i piorunów - odpowiednik Jowisza, Freja - bogini miłości i płodności - odpowiedniczka Wenus, Saturn i Sun - Słońce. Widać to w języku angielskim:

Monday - od Mona = Księżyc i day = dzień - dzień Księżyca
Tuesday - od Tiwes Day - dzień Tyra
Wednesday - od Wodnes Day - dzień Wodana
Thursday - od Thurres Day - dzień Thora
Friday - dzień Frei
Saturday - dzień Saturna
Sunday - dzień Słońca

i niemieckim (oraz innych):

Montag - od Mond = Księżyc i Tag = dzień - dzień Księżyca
Dienstag - od Ding = (w staroniemieckim) zgromadzenie, wiec - Tyw miał przydomek Dingsus = obrońca dingu
dawniej Wodanstag - dzień Wodana, obecnie Mittwoch - od Mitte = środek, Woche = tydzień - środek tygodnia
Donnerstag - dzień Thora
Freitag - dzień Frei

Sonnabend - od Sonne = Słońce i Abend = wieczór, tj. wieczór przed dniem Słońca i obecnie częstsze Samstag - dzień szabatu
Sonntag - dzień Słońca

Podział roku na 12 części występował w kalendarzach starożytnych już 2000 lat p.n.e. Było to związane z roczną wędrówką Słońca po ekliptyce przez 12 znaków Zodiaku. W kalendarzu greckim nadano miesiącom nazwy nie związane z Zodiakiem, ale z wierzeniami i obrzędami religijnymi. Rok zaczynał się w lipcu (w nawiasie podajemy odpowiadający danemu miesiącowi w kalendarzu ateńskim numer miesiąca w kalendarzu współczesnym).

Hekatombajon (VII) - miesiąc ofiary ze 100 wołów zwanej hekatombą (greckie héka = sto) składanej Apollinowi i Zeusowi,
Metagejtnion (VIII) - miesiąc dobrego sąsiedztwa, na cześć Apollina, który patronował stosunkom z sąsiadami,
Boedromion (IX) - poświęcony Apollinowi z przydomkiem boedromios = idący z pomocą,
Pyanepsion (X) - miesiąc gotowania ziaren, Pynapsje to święto na cześć Apollina, które zamykało sezon prac na roli,
Majmakterion (XI) - poświęcony Zeusowi - bogowi nawałnic - z przydomkiem majmaktes = burzliwy, z prośbą by był łagodny podczas zimy,
Posejdon (XII) - poświęcony Posejdonowi, władcy mórz,
Gamelion (I) - miesiąc małżeństw, na pamiątkę zaślubin Zeusa z Herą,
Antesterion (II) - miesiąc kwiatów, Antesterie to święto ku czci Dionizosa i powrotu wiosny to,
Elafebolion (III) - miesiąc jelenich łowów, poświęcony Artemidzie z przydomkiem elafebolios = łowczyni,
Munychion (IV) - poświęcony Artemidzie ze wzgórz, Munychia to nazwa góry koło Pireusu ze świątynią Artemidy,
Targelion (V) - miesiąc pierwszego chleba, poświęcony Apollinowi, któremu składano w ofierze pierwsze plony,
Skiroforion (VI) - miesiąc żywności/plonów, Skiroforia to święto ku czci Ateny i Posejdona z przydomkiem odżywczy.

Współczesne kalendarze wzorowane są na pierwszych kalendarzach rzymskich. Najdawniejszy - tzw. romulusowy - liczył 304 dni, był podzielony na 10 nierównych miesięcy i zaczynał się w marcu. Nazwy początkowych miesięcy pochodziły od bogów, którym te okresy były poświęcone, a pozostałe miały tylko numery. Za czasów króla Numy Pompiliusza (ok. VII w. p.n.e.) dodano jeszcze dwa miesiące na końcu roku (dzisiejszy styczeń i luty). Ostatecznie rok wyglądał następująco (w nawiasie podano liczbę dni w danym miesiącu):

Martius mensis (31) - miesiąc legendarnego ojca Romulusa - boga Marsa
Aprilis mensis (29) - miesiąc Wenus, czyli greckiej Afrodyty (łac. Aphrodite)
Maius mensis (31) - miesiąc Mai, bogini stroitalskiej, Matki-Ziemi, patronki ziół
Junius mensis (29) - miesiąc Junony, żony Jowisza
Quinctilis (31) - piąty miesiąc roku, od łacińskiego quinque = 5
Sextilis (29) - szósty miesiąc roku, od łacińskiego sex = 6
September (29) - siódmy miesiąc roku, od łacińskiego septem = 7
October (31) - ósmy miesiąc roku, od łacińskiego octo = 8
November (29) - dziewiąty miesiąc roku, od łacińskiego novem = 9
December (29) - dziesiąty miesiąc roku, od łacińskiego decem = 10
Januarius mensis (29) - miesiąc Janusa, patrona początku i końca
Februarius mensis (28) - odprawiano wtedy obrzęd februum = oczyszczenia.

Długości poszczególnych miesięcy różniły się trochę od tych z dzisiejszego kalendarza. Jest to związane z zabobonnością Rzymian, którzy liczby parzyste uważali za niepomyślne.

W 45 r. p.n.e., za panowania Gajusza Juliusza Cezara próbowano wprowadzić zmiany opracowane przez nadwornego matematyka i astronoma Cezara - Sozigenesa (zwane dziś kalendarzem juliańskim), jednak Juliusz Cezar został zamordowany wkrótce po przeprowadzeniu reformy, a nowy kalendarz przez pewien czas obliczano nieprawidłowo. Dopiero za panowania Oktawiana Augusta reforma juliańska została poprawnie wprowadzona w życie. Wtedy przeniesiono początek roku kalendarzowego z 1 marca na 1 stycznia (tj. dzień obejmowania władzy przez konsulów) i zmieniono nazwy dwóch miesięcy odliczebnikowych. Teraz Quinctilis nie był już piąty, tylko siódmy, więc nazwano go Julius na cześć Juliusza Cezara, który urodził się w tym miesiącu, a Sextilis przemianowano na Augustus na cześć Oktawiana. Pozostałe miesiące z niezgodnymi nazwami odliczebnikowymi miały sukcesywnie przybierać imiona następnych cezarów.

Tymczasem następca Oktawiana - Tyberiusz - nie zgodził się na wprowadzenie swojego imienia do kalendarza (rzadko spotykana skromność!), natomiast podwójnie skorzystał z okazji cesarz Domicjan, który, przyjąwszy tytuł Germanika, zmienił nazwy September - na Germanicus i October - na Domitianus. Tymczasem po śmierci Domicjana starto imię tego znienawidzonego władcy ze wszystkich pomników i powrócono do nazw tradycyjnych. Najdalej posunął się w zmianach cesarz Komodus, który zmienił nazwy wszystkich dwunastu miesięcy, wprowadzając w ich miejsce swoje imiona i przydomki, tak że kolejne miesiące nazywały się: Amazonius, Invictus (niezwyciężony), Felix (szczęśliwy), Pius (pobożny), Lucius, Aemilius, Aurelius, Commodus, Augustus, Hercules, Romanus, Exsuperantius (wyróżniony). Nazewnictwo to było jednak stosowane tylko w latach jego panowania.

Kalendarz juliański rozpowszechnił się w całej Europie i został oficjalnie uznany przez kościół. Łacińskie nazwy miesięcy zachowały się niemal we wszystkich językach europejskich (zachowało się też przesunięcie nazw odliczebnikowych świadczące o tym, że początek roku wypadał kiedyś w marcu):

angielski: January, February, March, April, May, June, July, August, September, October, November, December,
niemiecki: Januar, Februar, März, April, Mai, Juni, Juli, August, September, Oktober, November, Dezember,
francuski: janvier, février, mars, avril, mai, juin, juillet, aoűt, septembre, octobre, novembre, décembre.

Nazwy łacińskie zachowały się także w części języków słowiańskich, np. rosyjskim:

январь (czyt. janwár') – styczeń
февраль (czyt. fiewrál') - luty
март (czyt. mart) - marzec
апрель (czyt. apriél') - kwiecień
май (czyt. maj) - maj
июнь (czyt. ijúń) - czerwiec
июль (czyt. ijúl') - lipiec
август (czyt. áwgust) - sierpień
сентябрь (sientiábr') - wrzesień
октябрь (czyt. oktiábr') - październik
ноябрь (czyt. nojabr') - listopad
декабрь (czyt. diekabr') - grudzień

Wyjątkowe pod tym względem były dawne nazwy germańskie:

styczeń - Hartung = twardy, zamrożony, Eismonat = miesiąc lodu
luty - Hornung, Schmelzmond, Taumond, Narrenmond, Rebmond, Hintester
marzec - Lenzing, Lenzmond
kwiecień - Launing, Ostermond
maj - Wonnemonat, Blumenmonat = miesiąc kwiatów
czerwiec - Brachet, Brachmond
lipiec - Heuert, Heumond
sierpień - Ernting, Erntemond, Bisemond
wrzesień - Scheiding, Herbstmond
październik - Gilbhart, Gilbhard, Weinmond
listopad - Nebelung, Windmond, Wintermond = miesiąc zimowy
grudzień - Julmond = miesiąc germańskiego święta Jul, Heilmond, Christmond = miesiąc Chrystusa, Dustermond

Rodzime nazwy miesięcy do dziś mają języki słowiańskie: polski, czeski, ukraiński, białoruski i chorwacki. Są one związane z przemianami w przyrodzie i pracami gospodarskimi:

• styczeń - pierwotna nazwa sieczeń - od siekania, czyli prowadzenia wyrębu w lasach, skojarzona z nazwą tyczeń - od pozyskiwania drewna, czyli tyczek drewnianych,
• luty - od staropolskiego luty = przykry, srogi, bo to najzimniejszy miesiąc w roku (po czesku zachowała się nazwa leden - od lodu i oblodzenia), dawniej zwany strąpaczem - strąpił, czyli grudził drogi i pola,
• marzec - od łac. martius - miesiąc Marsa, rzymskiego boga wojny, o tej porze rozpoczynano wyprawy wojenne,
• kwiecień - od kwiecia, czyli pierwszych wiosennych kwiatów, dawniej zwany dębniem - od pierwszych pojawiających się liści dębu lub łżykwiatem - od łgarskiego, oszukanego, tj. przedwczesnego, kwitnienia kwiatów,
• maj - od łac. maius - miesiąc boga Maiusa, patrona kwiatów i ziół,
• czerwiec - od czerwia - larw składanych wtedy przez pszczoły lub od czerwca - owada wtedy żerującego, wykorzystywanego w produkcji czerwonego barwnika,
• lipiec - od kwitnących wtedy lip,
• sierpień - od sierpić, czyli ścinać zboże sierpem, dawniej zwany stojączką od bezruchu panującego w przyrodzie w upalne dni,
• wrzesień - od kwitnących wtedy wrzosów, dawniej zwany pajęcznikiem od fruwającego babiego lata,
• październik - to okres czesania lnu lub konopi, z których zostają paździerze, tj. suche łodygi,
• listopad - od opadających liści,
• grudzień - od ziemi zamarzającej w grudy.

Nietypowy kalendarz wprowadzono w okresie Rewolucji Francuskiej, uchwałą Konwentu z dnia 24 XI 1793. Gwiazdy zdawały się sprzyjać rewolucjonistom, gdyż nazajutrz po proklamowaniu republiki (tzn. 22 IX 1792) wypadło zrównanie jesienne i wtedy rozpoczął się pierwszy dzień ery republikańskiej. Kalendarz ten obowiązywał we Francji przez 12 lat. Uchylił go Napoleon Bonaparte w 1805 r. i 1 stycznia 1806 roku był znowu dniem „obrządku gregoriańskiego”. Potem został jeszcze na krótko wskrzeszony w 1871 r. przez Komunę Paryską.

Kalendarz rewolucyjny zachowywał generalne reguły kalendarza gregoriańskiego, wprowadzał jedynie nowe nazewnictwo i nową strukturę roku kalendarzowego. Rok dzielił się na 12 miesięcy liczących po 30 dni. Miesiące podzielone były na dekady i co dziesiąty dzień był świąteczny. Tym sposobem zagospodarowano 360 dni roku. Pozostałe 5 dni nie należało do żadnych miesięcy, były to dni świąteczne. Obchodzono je (w połowie gregoriańskiego września) jako: Święto Cnoty, Święto Talentu, Święto Pracy, Święto Opinii i Święto Nagród. W latach przestępnych występował jeszcze szósty świąteczny dzień obchodzony jako Święto Rewolucji (wypadał 22 IX).

Nazwy dni dekady były odliczebnikowe: primidi, duodi, tridi, quartidi, quintidi, sextidi, septidi, octidi, nonidi, décadi. Za to nowowprowadzone nazwy miesięcy nawiązywały do przemian w przyrodzie:

Nivôse - od łac. nivosus = śnieżny
Pluviôse - od łac. pluviosus = deszczowy
Ventôse - od łac. ventosus = wietrzny
Germinal - od łac. germen = kiełek
Floréal - od łac. flos = kwiat
Prairial - od franc. prairie = łąka
Messidor - od łac. messis = żniwa
Thermidor - od grec. thermos = gorący
Fructidor - od łac. fructus = owoce
Vendémaire - od łac. vindemia = winobranie
Brumaire - od franc. brume = mgła
Frimaire - od franc. frimas = mróz

Pewną nowością w kalendarzu rewolucyjnym było to, że zniesiono liczebnikowe oznaczenia dni w miesiącu, za to każdy dzień roku został nazwany na cześć zwierzęcia, rośliny, rzeczy, minerału lub zjawiska. Nazwy miesięcy i dni wymyślił poeta Philippe Fabre d’Églantine. Na przykład przypadające na przełom września i października dni miesiąca Vendémiaire nosiły nazwy: Raisin - rodzynka, Safran - szafran, Châtaigne - kasztan, Colchique - krokus, Cheval - koń, Balsamine - niecierpek, Carotte - marchew, Amarante - szkarłat, Panais - pasternak, Cuve - beczka, Pomme de terre - ziemniak, Immortelle - kocanka, Potiron - dynia, Réséda - rezeda, Âne - osioł, Belle de nuit - dziwaczek, Citrouille - patison, Sarrasin - gryka, Tournesol - słonecznik, Pressoir - prasa do winogron, Chanvre - konopie, Pêche - brzoskwinia, Navet - rzepa, Amaryllis - lilia, Bœuf - krowa, Aubergine - oberżyna, Piment - papryka, Tomate - pomidor, Orge - jęczmień, Tonneau - antałek. Nowe nazwy pojawiały się w każdym miesiącu. Nic dziwnego, że Francuzi woleli wrócić do tradycyjnego kalendarza.

Pierwsze nazwy nadane pojedynczym dniom spotykamy już w kalendarzu rzymskim i to jeszcze w czasach przedjuliańskich. Jednak podawanie dat dziennych było wtedy dość skomplikowane. Podstawą kalendarza był miesiąc, a w każdym tylko trzy dni miały swoje nazwy - zgodne z kolejnymi fazami Księżyca. Pozostałe dni liczono wstecz od tych terminów wprzód lub wstecz. I tak:

• kalendy - to pierwszy dzień miesiąca - nów, nazwa pochodzi od calare = wzywać, bowiem w tym dniu kapłan oznajmiał oficjalnie początek nowego miesiąca,
• nony - dzień dziewiąty przed pełnią - pierwsza kwadra, nazwa pochodzi od nonus = dziewiąty,
• idy - pełnia, idus to środek miesiąca.

Idy przypadały 13. lub 15. dnia miesiąca, wobec tego Nony 5. lub 7., w zależności od liczby dni w miesiącu (patrz niżej). Ten drugi przypadek zachodził tylko w marcu, maju, lipcu i październiku. Zatem:

Kalendae Martiae = Kalendy marcowe = 1 marca
Nonae Januariae = Nony styczniowe = 5 stycznia
pridie Idus Maias = przeddzień Id majowych = czyli 14 maja
pridie Kalendas Apriles = przeddzień Kalend kwietniowych = 31 marca
ante diem tertium Kalendas Apriles = trzeci dzień od Kalend kwietnia = czyli 30 marca
Teraz łatwo już wytłumaczyć, dlaczego dodatkowy dzień przestępnego lutego (a potem także sam ten rok) nazywany był bissextilis - dwa razy szósty. Powtórzony dzień 24 lutego był szóstym dniem przed Kalendami marcowymi.

Znane jest powiedzenie ad calendas graecas, tj. na greckie kalendy. Oznacza tyle co polskie na świętego Dygdy. Ponieważ nie ma św. Dygdy, nie ma więc takiego dnia w kalendarzu (mówi się też czasem na świętego Nigdy). Podobnie w kalendarzu greckim nie było kalend. Wprowadzili je dopiero Rzymianie.

Bibliografia:

• Lucyna Winniczuk, Ludzie, zwyczaje, obyczaje Starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1983.
• Małgorzata Mikołajczyk, Pożółkłe kartki kalendarza, "Matematyka" nr 1 i 3 1997.
• W. Smith, G.E. Marindin, Classical Dictionary of Biography, Mythology and Geography, John Murray, London 1906.
• Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, PWN, Warszawa 1968.
• http://www.ancient-center.ovh.org/index.php