Czym jest statystyka?

Przeciętnemu człowiekowi słowo "statystyka" kojarzy się albo z podsumowaniem piłkarskiego meczu (liczba bramek, ataków na bramkę, czas posiadania piłki), albo z godzinami spędzonymi w szkole nad robieniem wykresów słupkowych i podstawianiem liczb do niezrozumiałych wzorów. Oczywiście można w ten sposób myśleć o statystyce, ale każdy z nas ma z nią znacznie częściej do czynienia, niż mu się wydaje.

Czym wobec tego jest statystyka? W książce Geralda Hahna i Necipa Doganaksoja "Beyond the Numbers" (nie tylko liczby) możemy znaleźć kilka przydatnych definicji:

• Nauka poszukiwania i znajdowania sensu w danych liczbowych

• Teoria i metodologia wyciągania informacji z zaobserwowanych danych w celu rozwiązywania problemów praktycznych
• Nauka o niepewności
• Kwintesencja interdyscyplinarności naukowej
• Sztuka snucia opowieści na podstawie suchych danych liczbowych

Słowo "statystyka" pochodzi od łacińskiego "status" – państwo i oznacza coś dotyczącego polityki. To nauka o pozyskiwaniu i analizowaniu danych dotyczących zjawisk masowych, których atrybutem jest losowość. Na ogół nie ma możliwości, aby przebadać dane zjawisko w całej populacji. Bada się je wtedy na pewnej próbce wybranej z tej populacji i stosuje metody statystyczne, aby wyciągnąć wnioski prawdziwe dla całej populacji. Narzędziem, które pozwala zminimalizować niepewność tych wniosków, jest rachunek prawdopodobieństwa.

Statystyki używają na codzień na całym świecie rządy państw, partie polityczne, urzędnicy, instytucie finansowe, biura badania opinii publicznej, badacze zjawisk społecznych, media i wiele innych osób i instytucji. Statystycy - czyli naukowcy zajmujący się zbieraniem i analizą danych - pracują w różnych obszarach dotyczących życia codziennego każdego z nas, m.in. takich jak:

• medycyna (ryzyko zachorowań, bezpieczeństwo i skuteczność leków, logistyka oddziałów ratunkowych, projektowanie systemów opieki medycznej)
• ekonomia (wiarygodność kredytowa, stawki ubezpieczeń, rent i emerytur, ocena stanu ekonomicznego państw i przedsiębiorstw)
• administracja (decyzje na szczeblu lokalnym i ogólnokrajowym, ocena efektywności zarządzania, nauczania, wysokości bezrobocia)
• rolnictwo (ulepszanie żywności, zwiększenie wielkości plonów)
• przemysł (badanie zapotrzebowania na dany produkt, efektywność i wadliwość produkcji, zarządzanie zasobami)
• zarządzanie zasobami (systemy transportu, przesyłanie energii, zasoby jądrowe)
• siły porządkowe (ocena stanu bezpieczeństwa, systemy więziennictwa)
• prognozowanie pogody (badanie zmian klimatu, ocena poziomu zanieczyszczeń).

Od pewnego czasu statystyka zaczyna pełnić rolę nowego, uniwersalnego języka nauki i praktyki, a dane zebrane w eksperymentach, ankietach i obserwacjach stanowią podstawę wnioskowania i podejmowania decyzji zarówno przez badaczy jak i wytwórców przemysłowych oraz rządzących. Dlatego wymagania stawiane statystykom stale rosną, a wraz z nimi rośnie też stopień odpowiedzialności (ale i zaufania), jakim obarcza się przedstawicieli tego zawodu. W USA i Europie Zachodniej statystyka uważa się za zawód przyszłości. Jego przedstawiciele są rozchwytywani, tak jak kilkanaście lat temu programiści. Młodzi ludzie widząc to, chętniej się statystyki uczą. Czy u nas też tak będzie?

W naukach medycznych, przyrodniczych, ekonomicznych i socjologicznych statystyka od dawna jest podstawowym narzędziem pracy. Także w naukach humanistycznych, jak archeologia czy językoznawstwo historyczne, statystyka umożliwia tworzenie nowych interpretacji zebranych faktów. Umiejętne i klarowne przedstawianie danych, które pokazują nowe zjawiska społeczne i ekonomiczne, stało się niezbędnym narzędziem pracy dziennikarza (niestety w nierównym stopniu opanowanym). Piękne przykłady użycia tego narzędzia stanowią np. prezentacje w internetowych wersjach "New York Times'a" lub "Guardiana", a z rodzimych przykładów - Fundacji Smarter Poland.

W 2013 roku obchodzimy Międzynarodowy Rok Statystyki (International Year of Statistics, w skrócie IYoS) ustanowiony przez American Statistical Association (Amerykańskie Stowarzyszenie Statystyczne), Institute of Mathematical Statistics (Instytut Statystyki Matematycznej), International Statistical Institute (Międzynarodowy Instytut Statystyczny), Stowarzyszenie im. Bernoullich (Bernoulli Society), Royal Statistical Society (Królewskie Stowarzyszenie Statystyczne), International Biometric Society (Międzynarodowe Stowarzyszenie Biometryczne) i ponad 2100 innych organizacji (stowarzyszeń, przedsiębiorstw, uczelni, szkół, placówek badawczych i organów rządowych) w celu podniesienia świadomości społeczeństw, jak wielki wpływ ma statystyka na poprawę warunków życia człowieka. Dlaczego wybrano akurat rok 2013? Wtedy właśnie wypada 300 rocznica opublikowania dzieła Jakuba Bernoulliego "Ars Conjectandi" (sztuka przewidywania) zawierającego podstawy kombinatoryki i rachunku prawdopodobieństwa, w tym najwcześniejszą wersję prawa wielkich liczb. Było to wydanie pośmiertne, miało miejsce 8 lat po śmierci autora.

Począwszy od 2010 roku co pięć lat w dniu 20 X obchodzony jest Światowy Dzień Statystyki  ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Obchody te mają zwrócić uwagę światowej opinii publicznej na usługi świadczone przez globalny System Informacji Statystycznej (ang. Statistical Information System, SIS). W tym dniu w krajach ONZ odbywają się konferencje i seminaria w celu popularyzacji wiedzy o roli statystyki w procesie decydowania o kierunkach rozwoju gospodarczego i społecznego, a także wzmocnienia zaufania do statystyki publicznej.

W Polsce od 2008 roku obchodzony jest corocznie w dniu 9 III Dzień Statystyki Polskiej, uchwalony na zebraniu Komitetu Statystyki i Ekonometrii Polskiej Akademii Nauk. Data ta została wybrana na pamiątkę sesji Sejmu Czteroletniego, podczas której 9 III 1789 sekretarz wielki litewski Fryderyk Józef Moszyński uzasadniał przeprowadzenie spisu statystycznego na ziemiach polskich. W efekcie jego wystąpienia 22 VI 1789 sejm proklamował pierwszy w historii spis statystyczny ludności Rzeczypospolitej Obojga Narodów i uchwalił uchwałę "Lustracja dymów (gospodarstw) i podanie ludności". Spis obejmował całą ludność kraju z wyjątkiem szlachty i duchowieństwa. jego uzupełnieniem była księga ziemiańska. Dane spisowe zawierały podział ludności według płci, zawodu i stanowiska społecznego z wyróżnieniem synów (w wieku do 15 i powyżej 15 lat) oraz córek. Nie był to spis imienny, druki wypełniano odrębnie dla każdej posesji.

Statystyka jest coraz bardziej doceniana w samej matematyce i poza nią. Dziś nikt już nie myśli o statystyku, że to taki "gorszy matematyk". W USA w roku 2011 na 298 wydziałach matematyki mających uprawnienia do nadawania stopni doktora przyznano ich łącznie 1653, w tym 27% w statystyce. Ocenia się, że w ciągu najbliższych kilku lat zapotrzebowanie na dobrze wykształconych statystyków i analityków danych na świecie wrośnie o około 4,5 miliona. O dobre podstawy do nauki statystyki należy zadbać już w szkole. Dlatego wiele osób i organizacji zajmuje się opracowaniem dobrych programów nauczania statystyki na wszystkich szczeblach edukacyjnych. Na stronie internetowej IYoS można znaleźć gotowe scenariusze lekcji ze statystyki do bezpłatnego pobrania i wykorzystania.  

Dzięki statystyce wyszukiwarki internetowe pracują efektywniej. Rysunek z cyklu Świat bez statystyki - kliknij, aby powiększyć.